Przewalskipaard: Het laatste wilde paard

Przewalskipaard: Het laatste wilde paard

Het Przewalski-paard is het laatst overlevende wilde paard. Dat het niet is uitgestorven, is gekomen door een speling van het lot, waarin de dierentuinen als een soort ark van Noach hebben gefunctioneerd. Maar dank zij een Nederlands initiatief leven er nu zelfs weer paarden in het wild.

Ooit moet heel Europa en Azië zijn bevolkt met groepen wilde paarden. Bewijzen daarvoor hebben we in de vorm van grotschilderingen van tienduizenden jaren voor de jaartelling. Het paard was oorspronkelijk jachtwild, net zoals herten, antilopes of de oeros. Pas zo'n 5000 jaar geleden is het paard getemd en tot huisdier gemaakt. Het paard zoals wij dat nu kennen: het 'huispaard' stamt af van zulke wilde voorouders.
Lange tijd dacht men dat alle wilde paarderassen waren uitgestorven. Tot er in 1879 in Mongolie een onbekende paardensoort werd 'ontdekt' door kolonel p-. Dat was een Poolse ontdekkingsreiziger, die eind vorige eeuw in dienst van de Russische tsaar enkele expedities door Centraal Azië maakte. Naar hem is het Przewalski-paard genoemd.

Primitieve kenmerken
Het pas ontdekte paard bleek nog veel primitieve kenmerken te vertonen. Was het eigenlijk wel een paard? Allereerst was gedrongen en, met een schouderhoogte van 130 cm, vrij. Verder bleken de manen niet te hangen, maar rechtop te staan, en net als wilde ezels hadden ze een streep over de ruggegraat en een 'ezelstaart'. Om zijn wilde karakter nog te benadrukken had het Przewalski-paard 'zebra-strepen' over de poten. Een familietrekje, zeg maar, want het Przewalski-paard staat genetisch tussen zebra's, wilde ezels, halfezels en huispaarden in. Recent DNA-onderzoek heeft het verschil met gewone paarden nog eens bevestigd: een huispaard heeft 64 chromosomen, het Przewalski-paard heeft er 66.

De ontdekking van een echt wild paard kwam als een grote verrassing, en al snel toonden dierentuinen in Europa en de Verenigde Staten hun belangstelling.
Ondanks vele expedities slaagde men er pas in 1898 in, zes jonge veulens te vangen. De Przewalski-paarden waren niet alleen zeldzaam, maar ook zeer schuw en vluchtten al op grote afstand. De vangst lukte alleen na woeste drijfjachten, waarbij men het gemunt had op de jonge dieren. De uitgeputte veulens werden tot het laatst toe verdedigd door de hengst, die de groep aanvuurde. Een moed, die hij meestal met de dood moest bekopen. Toch zijn het juist de dierentuinen, die het Przewalski-paard voor uitsterving hebben behoed.

Jacht
Door jacht, wolven en de inkrimping van hun leefgebied werden de Przewalski-paarden na de Tweede Wereldoorlog steeds zeldzamer. Het gebied werd bezet door Mongoolse nomaden met hun kuddes en het Przewalski-paard verdreven van schaarse waterbronnen. De Przewalski-paarden werden gedwongen, zich terug te trekken tot de meest onvruchtbare en onherbergzame streken. Met winterse temperaturen tot 35 graden onder nul, en 's zomers tot zo'n 40 graden, werden de overlevingskansen steeds geringer. Daarbij kwam nog het gevaar van wolven, waartegen met name kleinere groepen paarden zich moeilijk kunnen verdedigen. In 1968 zagen twee Mongoolse jagers de laatste exemplaren in het wild, drinkend bij een waterbron in het Altaï-gebergte, op de grens tussen Mongolië en China. Men neemt aan dat ze sinds die tijd in het wild zijn uitgestorven.

In de vrije natuur konden de Przewalski-paarden daarom niet meer worden bestudeerd. Wat we van hun gedrag en leefwijze weten, komt van waarnemingen van kolonel Przewalski en van de lokale Mongoolse bevolking. Przewalski-paarden leven van nature in groepen. Daarvan zijn er twee soorten: familiegroepen en hengstengroepen. Een familiegroep bestaat uit een hengst en drie of vier merries met veulens en eenjarige paarden. Binnen de groep bestaat een nogal strakke rangorde. De hengst is de baas, dan, in volgorde, een voor een de merries en veulens. De hengst treedt op als scheidsrechter tussen ruzieënde merries, beschermt zijn groep tegen wilde dieren - en in Azië zijn dat vooral wolven - en leidt zijn groep naar voedselrijke plekken. Ook let hij op dat er geen andere, loslopende hengsten in de buurt komen die contact willen zoeken met de merries.
Door het haremsysteem van de Przewalski-paarden zijn er uiteraard veel hengsten gedwongen 'vrijgezel'. Die verenigen zich in hengstengroepen, waarbinnen al net zo'n strakke hierarchie bestaat.

Een reddingsplan
In 1974, toen steeds duidelijker werd dat het Przewalski-paard in het wild was uitgestorven, vatten drie Nederlanders het plan op om de het Przewalski-paard als soort te redden. De wereldpopulatie was op dat moment verspreid over 115 dierentuinen in de wereld en leed erg onder inteelt: alle nu levende Przewalski-paarden stammen af van niet meer dan 13 in het wild gevangen voorouders. Middels een stamboeksysteem adviseerden ze de de dierentuinen over de fok, met als doel, tot een zo breed mogelijke genetische variatie te komen.
Via een subsidie van het Wereld Natuurfonds lukte het, Przewalski-paarden aan te kopen en in een aantal Nederlandse semi-reservaten onder te brengen.
In 1992 ging de stichting nog een stap verder, door nakomelingen van de uitgezette paarden te vervoeren naar een 50.000 ha. groot steppegebied in Mongolië, het oorspronkelijke leefgebied. Met in het het wild geboren veulens meegerekend, leven er nu weer 90 Przewalski-paarden in Mongolie. De eerste tekenen wijzen erop, dat hun natuurlijk gedrag weer aannemen: er zijn inmiddels familiegroepen een vrijgezellengroep en een hengstengroep. De Przewalski-paarden lijken het prima naar hun zin te hebben, en de lokale bevolking jaagt niet meer op ze, maar zijn met Nederlands hulp, opgeleid tot natuurbeschermers!

Nadere informatie: Stichting tot Behoud en ter Bescherming van het Przewalskipaard, Da Costastraat 27, 3027 JC Rotterdam. tel;. 010-4370447. Of via http://www.treemail.nl/takh


Dick de Vos, eerder gepubliceerd in Dier, 1998